قبل از اینکه به مطالعه مقاله روش پژوهش ترکیبی بپردازید، بهتر است تا با مفهوم آشنایی به نام ” تحقیق” شروع کنیم. مفهوم عبارت تحقیق در دو نوع بیان می‌شود. نوع اول توصیف این واژه به معنای انواع مختلف روش‌های پژوهش است که در بلاگ مجموعه پیدا روش‌های مختلف پژوهش از جمله روش پژوهش تاریخی، روش پژوهش تحلیل گفتمان، روش پژوهش پیمایشی و… توصیف شده است. 

نوع دومی که واژه تحقیق را تفسیر می‌کند، در تولید پایان‌نامه یا یک اثر علمی از ابتدا تا انتها است. اغلب دانشجویان باوجوداینکه در دروس پژوهشی خود نمره خوبی کسب می‌کنند؛ اما در تولید صفر تا صد پایان‌نامه به مشکل می‌خورند. مجموعه پیدا برای حل این مشکل، راهنمایی‌های لازم را به دانشجویان می‌کند. مقاله روش پژوهش ترکیبی که در حال مطالعه آن هستید، نوع اول عبارت تحقیق و خلق یک پژوهش یا پایان‌نامه، نوع دوم عبارت تحقیق را آشکار می‌سازد. 

همان‌طور که از اسم این روش پژوهش مشخص است، ترکیب داده‌های جمع‌آوری‌شده راه رسیدن به نظریه و نتیجه است. روش پژوهش ترکیبی از مسیرهای مختلفی در اجرای فرایند خود، استفاده می‌کند. در این مقاله به توصیف روش ترکیبی و مسیرهای اجرای آن می‌پردازیم.

روش پژوهش ترکیبی چیست؟

روش ترکیبی با استفاده از ترکیب جمع‌آوری داده‌های کیفی و کمی، مطالعه و تحلیل را به پایان می‌رساند. جمع‌آوری داده‌ها در این روش می‌تواند هم زمان یا متوالی باشد. باید بدانید که در جمع‌آوری داده‌ها به‌صورت هم زمان، گردآوری داده‌های کمی و کیفی به‌صورت هم زمان طراحی شده و اجرا می‌شوند. در روش متوالی، ابتدا جمع‌آوری داده‌های کمی صورت‌گرفته و سپس داده‌های کیفی جمع‌آوری می‌شوند. در نهایت طراحی و اجرا به ترتیب انجام خواهد شد.

طرح‌های ترکیبی هم زمان و متوالی، بر اساس منطق به دو دسته قیاسی و استقرایی تقسیم‌بندی می‌شوند. طرح قیاسی رویکرد و چارچوبی از پیش تعیین شده دارد و هدف آن نظریه آزمایی با تأکید بر روش‌های کمی است. طرح استقرایی رویکردی داده‌محور دارد که نظریه‌سازی آن با تأکید بر روش‌های کیفی است. از مهم‌ترین اهداف پژوهش ترکیبی، توصیف کامل ابعاد چندگانه موضوع است. در نتیجه روش ترکیبی بر این عقیده دارد که رویکردهای کیفی و کمی با یکدیگر ترکیب شوند تا به درک عمیق پدیده‌ها برسیم. این ترکیب در کلیه مراحل پژوهش ترکیبی می‌تواند استفاده شود. منابع مختلف این روش پژوهش را با نام‌هایی همچون آمیخته، درهم‌تنیده، کمی و کیفی، همسوسازی و… می‌شناسند.

فرایند اجرای پژوهش ترکیبی چگونه است؟

اجرای پژوهش ترکیبی با استفاده از مراحل جدول زیر انجام می‌شود.

انتخاب هرکدام از مراحل پژوهش به نوع پژوهش ترکیبی مدنظر پژوهشگر بستگی دارد. در نتیجه پژوهشگر باید توجه داشته باشد که قبل انتخاب روش پژوهش ترکیبی، خوب با آن آشناییت داشته و مفاهیم آن را درک کند.

انواع مسیرهای اجرا در پژوهش ترکیبی

مهم‌ترین شاخص‌هایی که در اولویت‌بندی اجرای مسیر پژوهش ترکیبی اهمیت دارد شامل زمان‌بندی، تأکید و نحوه ترکیب است که در جدول زیر هرکدام به اختصار توصیف شده‌اند.

شاخص‌های ترکیب که در جدول بالا ذکر شده است، بنا به اولویت و اهمیت روش کمی یا کیفی تغییر می‌کند. همان‌طور که پیش‌تر گفتیم، پژوهشگر می‌تواند به صورت هم زمان داده‌های کمی و کیفی را جمع‌آوری کند یا از روش متوالی ابتدا به گردآوری بپردازد. بعد از اتمام مراحل گردآوری، جمع‌آوری روش دیگری را شروع کند.

انتخاب نوع این پژوهش به هدف پژوهش بستگی دارد که بنا به نظر پژوهشگر است. اگر پژوهشگر تبیین پدیده را اولویت پژوهش خود قرار دهد، باید ابتدا داده‌های کمی و سپس داده‌های کیفی پژوهش را جمع‌آوری کرده و ابعاد مختلف پدیده را آشکار کند. اما اگر هدف پژوهش متغیرهای کمی باشد، جمع‌آوری داده‌های کیفی انجام شده و سپس با استفاده از ابزارهای در دسترس، داده‌های کمی گردآوری خواهند شد.

در صورتی که پژوهشگر به دنبال یافتن موقعیت‌های نامعین باشد، از روش هم زمان استفاده می‌کند و داده‌های کمی و کیفی را به‌صورت یک جا جمع‌آوری می‌کند. انواع روش‌های نحوه ترکیب داده‌ها در پژوهش ترکیبی به سه دستی اصلی تقسیم‌بندی می‌شود که در جدول زیر قرار دارد.

شکل زیر به شما کمک می‌کند تا درک بهتری از روش‌های ترکیبی داشته باشید.

چهار نوع طرح در روش ترکیبی وجود دارد که شامل تبیینی متوالی، اکتشافی متوالی، همسوسازی هم‌زمان و جاسازی هم زمان است. توصیف انواع طرح‌های پژوهش ترکیبی در جدول زیر قرار گرفته است.

در ادامه بهتر است هرکدام از این روش‌ها را به صورت خلاصه و مفید توصیف کنیم تا با دید بهتری به استفاده از آن‌ها بپردازید.

طرح تبیینی متوالی در پژوهش ترکیبی

این طرح به عنوان رایج‌ترین طرح پژوهش ترکیبی شناخته می‌شود. این طرح شامل دو مرحله است که در گام اول جمع‌آوری و تحلیل داده‌های کمی صورت می‌گیرد. در مرحله دوم این طرح، جمع‌آوری و تحلیل داده‌های کیفی انجام می‌شود. پژوهشگران در اکثر مواقع برای تفسیر نتایج کمی از جمع‌آوری و تحلیل کیفی استفاده می‌کنند. فرایند این طرح در شکل زیر قرار گرفته است.

طرح اکتشافی متوالی در پژوهش ترکیبی

طرح اکتشافی، طرحی دو مرحله‌ای است. این مرحله برعکس طرح تبیینی است. در نتیجه مرحله اول جمع‌آوری و تحلیل داده‌های کیفی صورت می‌گیرد. در مرحله دوم، جمع‌آوری و تحلیل داده‌های کمی انجام خواهد شد. این طرح برای تعمیم یافته‌هایی با نمونه متفاوت، مناسب است. همچنین به تولید ابزار مناسب هم کمک می‌کند. در شکل زیر، طرح اکتشافی پیاده‌سازی شده است.

طرح همسوسازی هم‌زمان

این طرح، شامل یک مرحله است. در طرح همسوسازی جمع‌آوری داده‌های کیفی و کمی به صورت هم زمان انجام می‌شود. مطالعه و تحلیل داده‌های کمی و کیفی در یک زمان انجام شده و تفسیر نهایی آن با ادغام نتیجه این دو است. طرح همسوسازی در شکل زیر قرار دارد.

طرح جاسازی هم زمان

این طرح از پژوهش ترکیبی، دارای یک مرحله است. این روش تقریباً شبیه به روش همسوسازی است. در طرح جاسازی، داده‌های کیفی و کمی به صورت هم‌زمان جمع‌آوری می‌شود. البته سؤالات برای گروه‌های مختلف، تغییر پیدا می‌کند؛ بنابراین در پرسش‌نامه یا مصاحبه، نوع داده‌ها متفاوت است. در شکل زیر، طرح جاسازی هم زمان به نمایش گذاشته شده است.

ویژگی‌های پژوهش ترکیبی چیست؟

جمع‌آوری داده، تحلیل و تفسیر داده‌های کمی و کیفی از روش‌های پژوهش ترکیبی است. کاربرد و ویژگی‌های پژوهش ترکیبی در جدول زیر قرار دارد.

در جدول زیر، انواع اهداف برای استفاده از روش پژوهش ترکیبی ذکر شده است که به محتوای بنیادی مطالعه پیوند شده است.

نکات و ملاحظات لازم برای نمونه‌گیری در پژوهش ترکیبی

انواع ملاحظات نمونه‌گیری این روش پژوهش در جدول زیر قرار گرفته است. این راهبردها در تولید نمونه بسیار کاربرد دارد.

نکات لازم در تحلیل یافته‌های پژوهش ترکیبی

نحوه ادغام در این روش، بسیار حائز اهمیت است. برخی از الگوهای مورد استفاده در جدول زیر توصیف شده است.

همان‌طور که از نام این روش مشخص است، پژوهش ترکیبی از ترکیب روش، داده، مفاهیم کمی و کیفی نشئت گرفته است که در یک مطالعه یا مجموعه از مطالعات استفاده می‌شود. مفاهیم کمی و کیفی به صورت هم زمان یا پی‌درپی برای پاسخ سؤال‌های پژوهش شکل می‌گیرد.

نکات و ملاحظات در انتخاب پژوهش ترکیبی

پژوهشگر باید در نظر داشته باشد که برای استفاده از این روش پژوهش، تنها می‌تواند یکی از طرح‌های پژوهش را استفاده کند. محدود کردن پژوهشگر برای استفاده از یک طرح در این پژوهش، کمک می‌کند تا پژوهش در چارچوب منطقی و کنترل شده اجرا شود. زمانی که پژوهشگر طرح مدنظر خود را انتخاب می‌کند، باید موضوع پژوهش، تخصص فرد و منابع را در نظر داشته باشد. برای انتخاب بهترین طرح پژوهش، سؤالات کلیدی جدول زیر به شما کمک خواهد کرد.

توجه داشته باشید که پژوهشگر در ابتدای راه، دلیل انتخاب این روش پژوهش را باید به طور مشخص بیان کند. مشخص‌کردن این دلیل می‌تواند مسیر پیدایش طرح مدنظر از این پژوهش را راحت‌تر کند.