قبل از اینکه به مطالعه مقاله روش پژوهش پیمایشی بپردازید، لازم است تا با مفهوم و کاربرد واژه تحقیق آشنا شوید. واژه تحقیق دو کاربرد دارد. اولین کاربرد این واژه در راستای انواع مختلف روش‌های علمی و پژوهشی است. مقالات روش‌های پژوهش شامل این نوع کاربرد است. روش پژوهش تحلیل محتوا، روش پژوهش قوم‌نگاری، روش پژوهش تاریخی و… همگی نوع اول واژه تحقیق را فاش می‌کند.

ایجاد صفر تا صد یک اثر پژوهشی مانند مقالات علمی یا پایان‌نامه، توصیف کاربرد دوم واژه تحقیق است.

تولید پایان‌نامه نیازمند دقت بالا است تا اعتبار پژوهش را حفظ کند. مجموعه پیدا برای نوشتن پایان‌نامه ارشد و دکترا به شما کمک خواهد کرد.

 روش پژوهش پیمایشی یکی از رایج‌ترین روش‌های پژوهش در علوم‌انسانی است. برای اجرا و پیاده‌سازی پژوهش پیمایشی از پرسش‌نامه‌هایی برای جمع‌آوری اطلاعات و داده‌ها استفاده می‌کنیم. جمع‌آوری اطلاعات پرسش‌نامه به‌صورت میدانی صورت می‌گیرد. در ادامه لازم است تا شمارا با مفهوم پژوهش پیمایشی بیشتر آشنا کنیم.

پژوهش پیمایشی چیست؟

همان‌طور که گفته شد، این روش پژوهشی برای پژوهش‌های رشته علوم‌انسانی بسیار کاربرد دارد. پژوهش پیمایشی در هر دو نوع پژوهش کمی و کیفی مورداستفاده قرار می‌گیرد؛ زیرا تأکید این روش پژوهش بر جمع‌آوری داده به‌صورت میدانی و منطقه‌ای است. در روش پژوهش پیمایشی از پرسش‌نامه به‌عنوان ابزار اصلی استفاده می‌شود؛ اما ابزارهای دیگری مانند مصاحبه یا گفتگوی دوستانه هم کارساز است. گاهی اوقات در این روش از منابع دیگری مانند اسناد هم کمک گرفته می‌شود. در نتیجه این روش را به انواع مختلف تقسیم‌بندی می‌کنیم.

همان‌طور که در جدول بالا مشاهده می‌کنید، انواع داده‌ها در روش پیمایشی را به 3 دسته کمی، کیفی و ترکیبی تقسیم‌بندی کرده‌ایم. این روش به دنبال جمع‌آوری اطلاعات و داده‌های مختلف است. پژوهش پیمایشی به پاسخ جامعه در زمینه‌هایی همچون ” چه می‌دانند؟ چه فکر می‌کنند؟ چه کاری انجام می‌دهند” و… نیاز دارد. روش پژوهش پیمایشی شامل سه رویکرد است که در این جدول قرار گرفته‌است.

روش پیمایشی به‌عنوان یکی از مسیرهای موردنیاز برای اجرای پژوهش توصیفی شناخته می‌شود. همان‌طور که می‌دانید، اجرای پژوهش توصیفی همراه با جمع‌آوری کمّی داده‌ها و عدم دست‌کاری متغیر مستقل شکل می‌گیرد. این رویکرد کمک می‌کند تا مسیر اجرای پیمایش کمی به‌صورت الگوهای مشخص سازمان‌دهی شوند. الگوهای اجرایی پیمایش کمی نیاز به توصیف بیشتری دارند که در ادامه به آن پرداخته‌ایم.

الگوهای اجرایی پیمایش کمی

پیمایش کمی یکی از انواع پژوهش پیمایشی است که در این جدول بخش‌های مختلف آن را بررسی کرده‌ایم.

حال لازم است که هرکدام را شفاف‌تر بیان کنیم. روش علی – مقایسه‌ای اولین روش ذکر شده در جدول است. در این روش پژوهشگر با تحلیل اتفاقات، اثر وقوع آنها را بررسی و شناسایی می‌کند. روش پژوهش علی – مقایسه‌ای بر روی گذشته تمرکز دارد و سعی بر این دارد تا از معلول، علت احتمالی را شناسایی کند. این واقعه ” پس رویداد” هم شناخته می‌شود؛ زیرا علت و معلول پس از اتفاق‌افتادن بررسی می‌شوند. روش علی – مقایسه‌ای در مواردی که متغیر مستقل قابل دست‌کاری نباشد، مورداستفاده قرار می‌گیرد. قابل دست‌کاری نبودن متغیر مستقل به‌منظور پژوهش‌هایی بر مبنای ” جنسیت” یا ” طبقه اجتماعی فرد” است. همان‌طور که در جدول فوق به ذکر موارد دیگر پرداخته شده است، روش پیمایش الگوی سازماندهی شده به زیرشاخه‌هایی از جمله علی – مقایسه‌ای، مقایسه، نظرسنجی و افکارسنجی، همبستگی و ارزشیابی تقسیم‌بندی می‌شود.

از سری مهم‌ترین تفاوت‌هایی که میان روش پژوهش پیمایشی و روش پژوهش مطالعه موردی وجود دارد، می‌توان به این مورد اشاره کرد:

در روش مطالعه فقط یک واحد تحلیل وجود دارد و داده‌های جمع‌آوری‌شده تنها برای یک واحد به کار گرفته می‌شود. در نتیجه مورد دیگری برای فهم رفتار یا گرایش وجود ندارد.

فرایند پیاده‌سازی و اجرای پژوهش پیمایشی

پیاده‌سازی پژوهش پیمایشی نیاز به طی‌کردن مراحلی دارد که در جدول زیر به آن‌ها اشاره کرده‌ایم.

نکات و ملاحظات در نمونه‌گیری پژوهش پیمایشی

پژوهش پیمایشی اصولاً با شناخت یک اتفاق در جامعه همراه است. این پژوهش در جامعه شامل تمام افراد در یک مقیاس جغرافیایی می‌شود که چند صفت مشترک داشته باشند. انجام پژوهش پیمایشی با استفاده از انواع نمونه‌گیری‌های احتمالی و غیراحتمالی صورت می‌گیرد. انتخاب افراد از این جامعه به‌صورت احتمالی انجام می‌شود. برای انتخاب تصادفی افراد از سه روش قرعه‌کشی، جدول عددهای تصادفی یا روش منظم استفاده می‌شود.

برآورد حجم نمونه یکی از مهم‌ترین نکاتی است که باید به آن در نمونه‌گیری پژوهش پیمایشی توجه کرد. روش برآورد حجم نمونه یا کفایت نمونه، به انواع مختلفی تقسیم‌بندی می‌شود که در این جدول قرار دارد.

برای اطلاع از حجم نمونه به صورت دقیق، بهتر است حجم نمونه سطوح مختلف را مشاهده کنید. در جدول زیر، حجم نمونه برای سه سطح دقت جمع‌آوری‌شده است.

در استفاده و به‌کارگیری از جداول ذکر شده، دقت و تمرکز کافی را داشته باشید. در صورت تغییر اندازه متغیرها به‌تناسب آن، حجم نمونه را افزایش یا کاهش دهید. یکی دیگر از جدول‌هایی که می‌تواند برای شما کارساز باشد، جدول مورگان است. در این جدول تعداد نمونه‌های کافی بر اساس تعداد جامعه وجود دارد که سطح آن  0/05  است. نسبت تغییرپذیری 0/05 حداکثر تغییرپذیری در جامعه را نشان می‌دهد. به همین خاطر، استفاده از میزان تغییرپذیری به‌صورت محتاطانه برای تعیین حجم نمونه استفاده می‌شود. بهتر است با مثالی موضوع را توصیف کنیم. در صورتی که جامعه ۳۰۰تایی بوده و دقت لازم 5 درصد باشد، با سطح اطمینان 95 درصدی نیاز به 169 نمونه خواهید داشت.

با توجه به جدول بالا، باید به این نتیجه رسیده باشید که نمونه به حدی باید افزایش پیدا کند تا حداقل سطح 5 درصد یا سطح اطمینان 95 درصد ایجاد شود. حداقل حجم نمونه‌هایی که برای پژوهش پیمایشی کمی موردنیاز است، در جدول زیر قرار دارد.

انواع جمع‌آوری داده‌ها در پژوهش پیمایشی

در روش پژوهش پیمایشی، داده‌های می‌توانند به شکل‌های مختلفی جمع‌آوری شوند. یادداشت‌برداری، بیان شفاهی، تلفنی یا فضای مجازی از سری روش‌های جمع‌آوری داده در این پژوهش است. گاهی ممکن است که فرد به‌صورت نوشتاری (پرسش‌نامه) به سؤالات پاسخ دهد یا محقق سؤالات را پرسیده (مصاحبه) و ثبت کند.

پیمایش تلفنی در مصاحبه‌های کوتاه (کمتر از 10 دقیقه) مناسب است. پیمایش کاغذی یا خواندنی برای جامعه‌ای با سطح سواد کافی مورداستفاده قرار می‌گیرد. پیمایش مجازی هم مناسب با جامعه‌ای است که دسترسی به اینترنت داشته باشند.

چگونگی ایجاد پرسش‌های روش پیمایشی

در فرایند اجرای روش پیمایشی، تهیه پرسش‌های درست از گام‌های مهم است. کیفیت پرسش‌های محقق به داشتن نتیجه مطلوب کمک می‌کند. قبل‌تر گفتیم که پرسش‌های پیمایشی بر اساس الگوهایی از جمله باز، بسته یا نیمه تهیه می‌شوند. بیشتر پژوهش‌ها با استفاده از روش پرسش‌های بسته صورت می‌گیرد. پرسش‌های بسته به انواع مختلفی تقسیم‌بندی می‌شود. این تقسیم‌بندی شامل چندانتخابی، بله – خیر یا مقیاس عددی است.

استفاده از  پرسش‌های بسته‌بندی در روش پژوهش پیمایشی بیشتر رواج دارد. این  روش در پیمایش‌های سازمانی محبوبیت بالاتری نیز دارد. پاسخ‌دهندگان به پرسش‌های پیمایشی بسته راحت‌تر پاسخ می‌دهند و سرعت کار بالا می‌رود؛ زیرا از الگوی واحد خاصی پیروی می‌کند.

ملاحظات موردنیاز رویکرد مدل‌سازی در اجرای پژوهش پیمایشی

یکی از روش‌هایی که برای اجرای پژوهش پیمایشی می‌توان از آن استفاده کرد، روش رویکرد مدل‌سازی معادله ساختاری است. مراحل سازمان‌دهی پژوهش پیمایشی طبق مدل‌سازی ساختاری در جدول زیر توصیف شده است.

اولین گام، توسعه مدل است. این روش نیازمند مطالعه عمیق درگذشته و تحلیل مفهومی مدل نظری است. این فرایند باید به شکلی انجام شود که شاخص‌های آن قابل‌مشاهده و شفاف باشند. مرحله اول در این رویکرد بسیار اهمیت دارد؛ زیرا تجزیه و تحلیل‌های بعدی به مفهوم صحیح آن متکی است. برای استفاده از رویکرد مدل‌سازی ساختاری، نیاز به دو متغیر یا سازه دارید.

از مزیت‌های استفاده رویکرد سازمانی می‌توان به وجود متغیر مکنون اشاره کرد. متغیر مکنون به معنای متغیرهایی بدون امکان سنجش مستقیم است. به همین خاطر  ابعاد قابل سنجش مورد اندازه‌گیری و بررسی قرار می‌گیرد.

در شکل زیر نمونه‌ای از متغیرهای مکنون را مشاهده کنید. برای سنجش متغیرهای مکنون از شاخص‌هایی مانند ” تمایل به رابطه، فراوانی رابطه و مدت تماس” استفاده شده است.

پس از اینکه تصمیم به استفاده از روش پژوهش پیمایشی با رویکرد مدل‌سازی ساختاری گرفتیم، باید نوع این مدل‌سازی را هم مشخص کنیم. با توجه به شکل بالا، پژوهشگران تصمیم به استفاده از پیمایش با مدل‌سازی SEM گرفته‌اند. این روش، روش آماری سامان‌دهی است. در روش SEM افراد از تحلیل عامل یا مدل‌سازی اقتصادسنجی استفاده می‌کنند. اگر متغیرهای مستقل و وابسته در این معادله وجود داشته باشند، هم‌زمان اثرگذاری مستقیم، غیرمستقیم و کلی محاسبه می‌شود.

در مرحله بعد، باید به ترسیم نمودار بپردازید. طبق مدل مفهومی که در شکل قبل صورت گرفت، نمودار در نرم‌افزار به شکل زیر خواهد بود.

هرکدام از فلش‌هایی که در نمودار بالا مشاهده می‌کنید، ارتباط بین متغیرها را نشان می‌دهد. این ارتباط به صورت فرضیه است. در جدول زیر این فرضیه‌ها توصیف شده‌اند.

در نمودار فوق، شاهد سه متغیر برون‌زا (ارتباطات، مشتری‌مداری و منافع اصلی) و سه متغیر درون‌زا (تعهد، اهداف دوجانبه و کیفیت رابطه) است. متغیرهای برون‌زا، متغیرهایی مستقل هستند که بر دیگر متغیرها اثر می‌گذارند. نقطه مقابل این متغیرها، متغیرهای درون‌زا هستند که به‌صورت هم زمان به‌عنوان متغیر مستقل و وابسته عمل می‌کنند.

قبل از اینکه به گام سوم وارد شوید، باید تمام داده‌ها را جمع آوری کرده و ارزیابی کوتاهی داشته باشید. پس از اینکه ارزیابی و تحلیل پژوهشگر به پایان رسید، آزمون نهایی انجام می‌شود. آزمون نهایی کمک می‌کند تا پژوهشگر بداند داده و مفهوم‌سازی‌ها بر مبنای مدل شکل گرفته است یا خیر.

برای اطلاع از این امر، باید به ارزیابی علائم پارامترهای مربوطه و معنی‌دار بودن رابطه‌های فرض شده توجه کنید. این اطلاعات توسط خروجی نرم‌افزار در اختیار شما قرار می‌گیرد. ساختار مدل پیشنهادی کیفیت رابطه به شکل زیر است.

در مرحله آخر، مدل ساختاری پیشنهادی مورد تحلیل و ارزیابی قرار می‌گیرد.این مدل تأیید یا رد می‌شود. در صورتی که مدل نهایی رد شود، نرم‌افزارهای آماری مدل دیگری را پیشنهاد خواهد داد.