قبل از اینکه روش پژوهش آزمایشی را شرح دهیم، باید با واژه تحقیق به خوبی آشنا شوید. واژه تحقیق در دو جایگاه مختلف کاربرد دارد. کاربرد اول عبارت تحقیق در تولید گزاره علمی و مقالات پژوهشی است که بر بیان انواع مختلف روش‌های علمی تمرکز دارد. روش پژوهش پیمایشی، روش پژوهش تحلیل محتوا، روش پژوهش قوم‌نگاری و … همگی نمونه‌هایی از کاربرد اول عبارت تحقیق هستند.

اغلب دانشجویان ارشد و دکترا باوجوداینکه نمرات مطلوبی در دروس روش تحقیق اخذ می‌کنند، حین نوشتن پایان‌نامه با مشکلاتی روبه‌رو می‌شوند. ضعف دانشجویان در نوشتن پایان‌نامه و مقالات علمی از صفر تا صد، نوع دیگر واژه تحقیق است. در این نوع، فرد باید بتواند مراحل دقیقی را برای تولید یک پژوهش و مقاله طی کند. کسانی که به دنبال تولید یک اثر پژوهشی در قالب مقاله یا پایان‌نامه هستند، بهتر است از کاربرد دوم این عبارت استفاده کنند و با نوشتار کامل پایان‌نامه آشنا شوند. مجموعه پیدا، برای نوشتن و تولید پایان‌نامه ارشد در کنار شما خواهد بود.

یکی از انواع روش‌های پژوهش، روش پژوهش آزمایشی است که به آن پژوهش تجربی هم گفته می‌شود. هدف نهایی از پیاده‌سازی و اجرای این روش پژوهشی، پیدایش رابطه علّی میان متغیرها است. روش پژوهش آزمایشی در علوم فیزیک، شیمی، پزشکی، روان‌شناسی و…. کاربرد دارد. در ادامه بهتر است به معرفی کامل این روش پژوهشی و فرایند اجرای آن بپردازیم.

روش پژوهش آزمایشی چیست؟

 در روش پژوهش آزمایشی، متغیری به عنوان متغیر محوری تعریف شده و تغییرات بر روی آن اعمال می‌شود. در نتیجه اثر پژوهش بر روی این متغیر یا متغیرهای دیگر مورد بررسی قرار می‌گیرد. یکی از اصلی‌ترین مزیت‌های روش آزمایشی این است که امکان دست‌کاری متغیر مستقل وجود ندارد و برای مشاهده نتیجه تغییرات، متغیری وابسته تعریف می‌شود. این ویژگی موجب متمایزشدن روش پژوهش آزمایشی نسبت به دیگر روش‌ها شده است. این روش پژوهشی، برای ایجاد رابطه علت و معلول بین دو یا چند متغیر مورد استفاده قرار می‌گیرد. روش تجربی با استفاده از سه مسیر امکان پیاده‌سازی دارد که طبق شرایط و نظر پژوهشگر یکی از این سه مسیر انتخاب می‌شود.

فرایند اجرای پژوهش آزمایشی به چه صورت است؟

فرایند اجرای یک پژوهش تجربی شامل مراحلی مانند طراحی اولیه، نمونه‌گیری، جمع‌آوری اطلاعات و داده‌ها است که در جدول زیر هرکدام از این مراحل توصیف شده‌اند. توجه داشته باشید که انتخاب نوع روش کامل، نیمه یا پیش آزمایشی در اجرای این مراحل اهمیت دارد.

انواع روش‌های پژوهش آزمایشی

همان‌طور که در بخش‌های بالاتر ذکر کرده‌ایم، روش پژوهش آزمایشی شامل انواع مختلفی است که لازم است با هرکدام بیشتر آشنا شویم.

روش پژوهش آزمایشی کامل

در روش پژوهش آزمایشی حقیقی، متغیرهای موردنظر به طور رندوم تقسیم به دو گروه می‌شوند. یکی از این گروه‌ها، گروه آزمایشی و دیگری گروه کنترل نام‌گذاری می‌شود. متغیرهایی که در گروه آزمایشی هستند، مورد آزمون و آزمایش قرار می‌گیرند. در پایان این آزمایش، از هر دو گروه پس‌آزمون گرفته شده و اختلاف میان این دو گروه یافت می‌شود. بهتر است با استفاده از روش پژوهش آزمایشی کامل، یک مثال را توصیف کنیم. تصور کنید که دانش‌آموزان را به دو گروه با انتخاب‌های تصادفی تقسیم کرده‌ایم. قصد داریم تا تأثیر یک محتوای ویدئویی آموزش ریاضی را بر مهارت حل مسئله ریاضی دانش‌آموزان بررسی کنیم. ابتدا با استفاده از یک پیش‌آزمون، هر دو گروه را مورد بررسی و سنجش قرار می‌دهیم. سپس به یکی از این گروه‌ها، محتوای آموزشی را نشان داده و دوباره مهارت حل مسئله هر دو گروه را می‌سنجیم. نتیجه هر دو گروه مورد بررسی قرار می‌گیرد. اگر گروهی که محتوای ویدئویی را مشاهده کرده است، از امتیاز بالاتری برخوردار باشند نتیجه خواهیم گرفت که فیلم آموزشی حل مسئله تأثیرگذار بوده است.

روش پژوهش تجربی کامل، طرح‌های مختلفی برای اجرا دارد که در این جدول قرار گرفته است.

در این جدول منظور از R انتخاب تصادفی نمونه است. نماد T به معنای آزمون و مشاهده است. منظور از علامت X دست‌کاری متغیر مستقل است.

روش پژوهش تجربی نیمه آزمایشی

در روش پژوهش نیمه تجربی، متغیرهای آزمایشی به دو گروه کنترل و تجربی تقسیم می‌شوند. تفاوت این روش با روش قبلی در این است که به‌صورت تصادفی گروه‌بندی انجام نمی‌شود. روش پژوهش تجربی نیمه آزمایشی از روش پژوهشی کامل، عملکرد ضعیف‌تری دارد و محدودیتی برای شرکت‌کنندگان وجود دارد. پژوهش نیمه آزمایشی در انواع مختلفی تقسیم‌بندی می‌شود که در این جدول قرار دارند.

روش پژوهش پیش آزمایشی

یکی دیگر از روش‌های پژوهش تجربی، پژوهش پیش آزمایشی است. در این نوع پژوهش تسلط بر کنترل و نظارت متغیرهای ناخواسته است. روش پیش آزمایشی نیازمند به دو عنصر اساسی برای دفاع از عوامل تهدیدکننده دارد. این دو عنصر شامل ” عدم حضور گروه کنترل مناسب” و ” عدم استفاده از روش آرایش تصادفی” است. در این روش شرکت‌کنندگان به گروه‌های مختلف تقسیم‌بندی نمی‌شوند و انتخاب رندوم و تصادفی در آن وجود ندارد. در جدول زیر، انواع طرح‌های مورد نیاز برای پژوهش پیش آزمایشی پیاده‌سازی شده است.

مثال و تشریح طرح آزمایشی

در ادامه برای درک بهتر این روش پژوهشی، به بررسی مثال‌های مختلفی پرداخته‌ایم. پژوهشگری قصد دارد تأثیر یک آموزش مهارت ارتباطی را بر کارکنان یک سازمان بررسی کند طبق طرح آزمایشی، پژوهشگر از کارکنان می‌خواهد تا به پرسش‌نامه مهارت‌های ارتباطی پاسخ دهند. سپس کارگاه یک روزه آموزش مهارت‌های ارتباطی را برگزار می‌کند و از افرادی که در این کارگاه شرکت کرده‌اند، خواستار پاسخ‌دهی مجدد پرسش‌نامه است. پژوهشگر، اثر کارگاه آموزشی را بر روی افراد بررسی می‌کند و با استفاده از اختلاف میانگین نمره‌های قبل و بعد از کارگاه، تأثیر آن را می‌یابد. در آخر به نتیجه‌های زیر می‌رسد.

میانگین نمره‌های مهارت ارتباطی کارکنان قبل از برگزاری کارگاه 45/5 و پس از برگزاری کارگاه آموزشی 61 بود. تأثیر این کارگاه آموزشی را می‌توان از اختلاف این دو عدد به دست آورد.

ممکن است گمان کنید که بهبود این روابط و پاسخ‌های درست پرسش‌نامه، تنها به دلیل برگزاری کارگاه آموزش ارتباطات نیست. برای رفع این گمان، از گروه کنترل استفاده می‌شود. در این طرح، تنها یک گروه در کارگاه آموزشی شرکت می‌کند و گروه کنترل از شرکت در این کارگاه منع هستند. قبل از برگزاری کارگاه، پرسش‌نامه توسط دو گروه پاسخ داده می‌شود. سپس این پرسش‌نامه بعد از کارگاه مجدد توسط هر دو گروه تکمیل می‌شود. حال متغیرهای مداخله‌گر در این مسیر وجود نخواهد داشت و اثر کارگاه آموزشی بهتر مشخص می‌شود. در این روش، گروه اول را گروه آزمایش و گروه دوم را گروه کنترل می‌نامیم.

چه زمانی از روش پژوهش آزمایشی استفاده کنیم؟

روش پژوهش آزمایشی، طبق نظر پژوهشگر مورد استفاده قرار می‌گیرد. اما اولویت‌هایی برای استفاده از این روش می‌توان بیان کرد.

زمانی که پژوهشگر به دنبال رابطه علی یا علت و معلول است، این روش بسیار کارساز است. در مواقعی که مشاهده یک عامل به اثرهای مشابه منجر شود یا بدانیم رابطه بزرگ و معنی‌دار است، بهتر است از روش پژوهش آزمایشی استفاده کنیم.

همان‌طور که گفته شد، پژوهش آزمایشی یک رابطه علت و معلولی بوده و اثبات این رابطه در جدول زیر مورد بررسی قرارداده است.

نکات موردتوجه در روش پژوهش آزمایشی

انجام طرح‌های پژوهش تجربی در دو فضا ممکن است انجام شود. یک فضا، فضای کنترل شده مانند آزمایشگاه بوده و فضای دیگر به‌صورت طبیعی و میدانی است. از سری نکاتی که باید برای پیاده سازی این روش در نظر بگیرید، رفتار متفاوت شرکت‌کنندگان در محیط‌های کنترل شده است. پس بهتر است برای اجرای این پژوهش و جمع‌آوری اطلاعات موردنیاز آن از پژوهش میدانی و طبیعی استفاده کنید.

نکته مهم دیگر، نمونه‌گیری در روش پژوهش تجربی است. نمونه‌گیری از دو گروه آزمایش و کنترل بسیار قابل‌اهمیت است. نمونه‌گیری باید به‌دقت انجام شود تا کمترین خطا را داشته باشد. توجه داشته باشید که تعداد مشخصی را برای انجام نمونه‌گیری انتخاب کنید تا اجرای پژوهش به مشکل نخورد. اصولاً حداقل تعدادی که برای پژوهش‌های آزمایشی مورد استفاده قرار می‌گیرد، 15 نفر است.